Tercüme-i Müfredat-i ibn Baytar

[Nirvana]

HARFÜ L-ELİF 1-b Bismi llâhi r-rahmâni r-rahîm ve bihi l-avn. Allah a çok şükür idüb Muhammed Resûlullâh ve âline ve ashâbına çok salavât getürdükden sonra şurû itdüğüne imtisâl idevüz bir emre ki âdetâ bizüm üzerümüze vâcibdir ol emr iden kıdvetü l-e âzım ve l-ekâbir hâviyü l-me âlî ve l-mefâhir el-mahsûs bi-inâyeti l-meliki l-kâdir Umur Bey hazretleri dâme tevfîkuhû ile l-hayrât mâ-dâme fî-ribkati l-cübbât [hayât] şöyle işâret olundu ki, müfredât-ı İbn Baytarî musannif tertîbi üzerine Türkî dilince tercüme ola şol ki, bizüm makdûrumuzdur taksîr kılmadık bâkî özr inde kirâmi n-nâs katı makbûldür. El-Alusen Bu bir otdur ki, dağlarda biter. Her bir budağının aşağıdan yukarıya dek pür yaprakdır. Her yaprağı iki kat olur. Tohumu içinde olur yassı yanında. Kaçan bu otu suyla kaynatsalar suyunu sovuk geçen kişiye içürseler sovuk zahmetin def ide. Hekîm eydür ki, ele alsalar ve nazar itseler girü bu fâide ide. Eğer döğseler bala karışdırsalar yüzde olan siğillere ve çığıda dürtseler gidere. Eğer iki dirhem döğseler ta âma katsalar kuduz it talayan kişiye yidürseler kurtara. Eğer bir evde asakosalar ol evde olan halkı cemî -i hastalıkdan saklaya. Eğer bir kızılca beze bağlasalar ahurda asakosalar hayvânât saklaya. Eğer bögreğinde taşı olan kişiye

[Nirvana]

16 // Tercüme-i Müfredât-ı İbn Baytar 2-a bir dirhem içse on güne dek ol zahmet andan gide. Itrıbâl [Atrîlâl] Hilâl tohumudur. Bu ota kuzgun ayağı dirler. Her vechile torak otuna benzer. İllâ bu kadar vardır ki, bunun çiçeği ak olur. Mizâcı ıssıdır, kurudur. İsti mâl olunan tohumudur. Behakın her nev ini ve barası giderir. İçmekle sûret budur ki, bir dirhemin rub dirhem âkırkarhâyla yumuşak döğseler karışıkça bala katsalar behak veya baras olan kişi yalasa güneşe karşu otursa iki saate dek zahmeti olan yerler yarıla suları aka ol zahmet gide. Eğer gitmezse tohumundan alalar. Beş dirhem selhu l-hayyden alalar. Dört dirhem baganos yaprağın alalar, sahk ideler. Beş güne değin günde beş dirhem içseler üzüm suyuyla evet yaz gününde evvelâ içdükden sonra çıka güneşe dura. Yalıncak terleyince gâyet fâide ide. Eğer bu tohumu yumuşak döğseler, şol avret ki karnında oğlanı ölmüş ola, burnuna üfürseler düşüre. Bu tohumu bir dirhem içseler iç ağrısın gidere. İksâr [Aksâr] Bu bir otdur ki, yaprağı havuç yaprağına benzer. Yalnızca biter. Uzunu bir zirâ olur. Depesi torak otuna benzer evet çiçekleri akçe olur. Kökü değirmi olur. Koz dikilü ekin yerlerinde ve dağlarda biter. Hâr-ı yâbisdir. Adına Türkçe hılâl dirler. Kaçan bir kişi her sabâh iki miskâl bunun tohumundan demür dikeni suyuyla on beş güne değin içse on beş güne değin kavukdaki ve bögrekdeki taşları gidere.

[Nirvana]

Tercüme-i Müfredât-ı İbn Baytar // 17 2-b olan kurtları çıkara. Eğer kökünden itmek isteseler ol dahi kifâyet ider. Ve incükde olan balgamî şişlere ursalar hal ide ve be-gâyet fâide ide. Argîs Hatuntuzluğu ağacı kökünün kabuğudur. Kaçan bunu kaynadub sıksalar suyunu havlân-ı hindî yerine isti mâl itseler anun fâidesin ide. Dahi ol suyu mazmaza itseler anun fâidesin ide. Ve ağızda olan zahmeti gidere. Ve dahi eski göz ağrıların giderir. Eğer gözü ağrımadan isti mâl itse ağrımakdan saklaya. Ve dahi şarâbla isti mâl itse bişürse ciğeri ağrıyana içürseler ciğer ağrısın gidere. Veremi var ise yumuşada ve dahi kaynatsalar hukne itseler bağırsak çıbanlarına fâide ide. Amlîles Bu bir otdur ki, yaprağı mersin yaprağına benzer. Yemişi ardıç yemişine benzer. Eğer bu ağacın yemişini kaynatsalar saruluk düşen ve istiskâ olan kişiye içürseler mücerrebdir gidere. Ve dahi kökünün kabuğunu ıslatsalar suyunu içseler âdemin içini yürüde. Ve dahi ciğeri ve dalağı kavî eyleye. Eğesinin süddelerin aça. Eğer etle bişürseler şorvasın içseler yerakanı gidere. Ebhel Türkçe dağ servisidir. Yaprağı yılgun yaprağına benzer. Kaçan bunun yaprağın döğseler balla karışdırsalar eski çıbanlara ursalar bitüre. Ve dahi ıssı şişlere ursalar sâkin eyleye. Ve eğer yaku eyleseler gövdeye ursalar deri kuruduğunu gidere. Eğer içseler kan işede. Ve karındaki oğlanı düşüre.

[Nirvana]

18 // Tercüme-i Müfredât-ı İbn Baytar 3-a Ve dahi döğseler balla karışdırsalar diş diblerine ursalar çürüyenin gidere. Yeni et bitüre muhkem eyleye. Ve dahi yemişin alsalar demür kab içinde şırluğan yağıyla kaynatsalar karârınca andan sonra sağır olan kulağına tamzursalar aça. Ve dahi yemişinden on dirhem alsalar bir çölmeğe koysalar kaynatsalar şol kadar kim yağın cemî isi sine, andan on dirhem ak şeker ile sahk ideler. Günde iki dirhem acıla ılıcak suyla içseler bevâsırı gidere. Ve içi yürüde. Ve karında olan kurtları çıkara. Ve dahi incirle döğseler iki dirhemin balla karışdırub içseler hayız kanın yürüde. Kaçan yemişinden on iki dirhem alsalar sahk itseler altı dirhem sayyağın kaynatsalar on sekiz dirhem bal katsalar dıyku n-nefes olan kişiye yaladalar be-gâyet fâide ide. Ve dahi bunun yaprakların döğseler sirkeyle sahk itseler kaşı kirpiği dökülen kişiye dürtseler ol zahmeti gidere. Ebrîsem (İbrişim) Bunun eyüsü hamıdır. Kalbi kavî eyler ve rûhu ferah eyler. Ve harîrden gönlek giyse bit olmağı men ider. Ve yürek oynamasını giderir. Bir dirhem içseler göyünmüşden, göyünmüşünün sûret budur ki, bir demür kabın içine koyalar, ağzını sıvayalar. Uvacuk delikler koyalar. Göyündürdükden sonra yuyalar. Gözün kabağın dolduralar. Gözde olan çıbanlara fâide ide. Ve dahi göyündürmeden mıkrâzla uvak doğrasalar sahk itseler faide ide.

[Nirvana]

Tercüme-i Müfredât-ı İbn Baytar // 19 3-b çok döğseler yahud kehrübâ ve bîh-i mercan birle sahk itseler çok döğseler hafakânı gidermeye eyü ola. Abanûs Gâyet eyüsü oldur kim kara ola ve düz ola kaçan kim dörpüyle sürseler harîrden eleseler göze sürme itseler gözde olan eski çıbanları ve gözden akan rutûbeti gidere ve aklığını dahi gidere. Eğer çölmeğe koysalar göyündürseler dahi yusalar isfîdâc yur gibi kuru göz ağrısına ve göz giciğine kahl itse be-gâyet fâide ide. Eğer iki dirhemin içseler bögrekdeki taşı dağıda. Ve dahi yumuşak döğseler od yanuğuna ekseler be-gâyet fâide ide. Ebû kânis [Ebû kâbus] Gâsûl-i Rûmî dirler. Bu bir otdur kim, uvacuk yaprakları olur, zeytûn yaprağı gibi. Deniz kenârlarında biter. İki yaprağının arasında kuruca dikenler vardır. Ak ak diblerinde çiçekleri olur. Salkum salkum al sıfat olur. Kaçan bunun yaprağı ve kökünü alsalar kaynatsalar ve sıksalar kurutsalar, hâcet vaktinde mâü l-karâtîn adlı turâbla üç miskâl içürseler, balgama mâ-i ishâl ide ve usr-ı nefese ve uçuğa ve sinirler ağrısına be-gâyet fâide ide. İbnü İrs Türkçe gözen dirler. Fârisîce râsû dirler. Kelere benzer bir hayvândır. Kaçan karnın yarsalar için çıkarsalar tuz koysalar gölgede kurutsalar iki miskâl şarâbla içseler yılan ve çıyan ve akreb sokduğuna fâide ide.

[Nirvana]

20 // Tercüme-i Müfredât-ı İbn Baytar 4-a kuttâl edviyeleri def ider. Eğer içini kişnicle karışdırsalar gölgede kurutsalar, iki miskâl içseler uçuğu def ide. Ve dahi bir çölmeğe koysalar göyündürseler, külün alsalar sirkeyle karışdırsalar nikrîse ursalar be-gâyet fâide ide. Ve kanın hanâzîre dürtseler fâide ide. Ve veca -ı mefâsıla külünü sirkeyle yaku eyleyüb ursalar tahlîl ide. Eğer kurutsalar sara ı olan kişi kurusunu yise fâide ide. Eğer ayaklarını avretin boynuna assalar yüklü olmaya. Ve etini yaku idüb arka ağrısına ursalar gidere. Ve karna ursalar galîz yelleri gidere. Eğer bir ta âmda ağu olsa bu hayvân görücek tüyü ürperir. El-Ânuk Kurşundur. Kaçan bundan bir havan düzseler destesiyle bile zeyt yağın yahud gül yağın yahud ayva yağın yahud mersin yağın kurutsalar sahk itseler, avadan andan ol yağlardan mak adda olan çıbanlara ve bevâsıra dürtseler fâide ide. Ve dahi bundan iki pare alsalar tahtacık eyleseler uçuk tutan kişinin kasuğuna bağlasalar fâide ide. Kaçan bunu göyündürseler dahi yumuşak döğseler eski cerâhatlere ekseler be-gâyet fâide ide. Eğer çıbanın irini olsa günde bir kez isti mâl ideler. Eğer yufkacık tahta eyleseler birbirine sürseler azcuk suyla ta ol su karârınca ol suya gül yağı katsalar mak adda olan çıbanlara ve bevâsıra dürtseler fâide ide.

[Nirvana]

Tercüme-i Müfredât-ı İbn Baytar // 21 4-b yaşı kese. Dahi çıbanda olan artuk eti gidere. Ve dahi ufacık ufacık doğrasalar bir çölmek içine bir kat döşeseler üzerine kükürd saçsalar yine bir kat dahi kurşun döşeyüb üzerine kükürd saçsalar ta kim ol çölmek dolunca bu vechile ideler. Dahi od üstüne koyalar. Hemân ki yalınlandığınlayın demürle karışdıralar ta kim kül ola. Ol külü alalar eski çıbanlar merhemine katalar fâide ide. Ve göz otlarına katalar be-gâyet fâide ide. Kaçan bir kişi iç yağın parmağına sürse bir pare kurşunla ovsa kaşına dürtse kılları muhkem idüb çok eyleye. Ve dökülmekden men ide. Eğer kurşunu şarâbla birbirine sürseler ıssı veremlere be-gâyet fâide ide. Kaçan kurşunu yağla sürseler şol kadar ki yağ karara, andan ol yağı kangı demüre dürtseler paslanmaya. Ve dahi kurşundan yüzük idüb dakınsalar bedeni naks ide yani arık ide. Ve dahi bir pare kurşunu et bişe-dururken üstüne bıraksalar âlemin odun yakarsan hiç bişmeye çâre olmaya. İbnü Ara l-kıt [Ebzâzü l-kıtta] Türkçe uvacuk hayy-ı âlem dirler. Dîvârlarda ve taşlarda biter. Uzun olur. Çok budaklu olur. Bir kökden çıkar. Değirmi yapraklu saru saru uvacuk çiçekleri olur. Kaçan bunu yalunuzca döğüb yaku idüb eski çıbanlara ve gözde olan çıbanlara ve şişlere ursalar gidere. Ve od yanuğuna ve nikrîse fâide ider.

[Nirvana]

22 // Tercüme-i Müfredât-ı İbn Baytar 5-a gül yağıyla karışdırsa başa sürseler ağrısın gidere. Ve eğer şarâbla suyun içseler içindeki uzun kurdu çıkara ve ishâl men eyleye. Ve bağırsakda olan çıbanları gidere. Dahi bu yaprakdan şâf eyleyüb hatun kişiler götürse rahimden akan rutûbeti kese. Ve dahi döğseler ve sürme idüb göze çekseler göz ağrısına fâide ide. Ve dahi eski iç yağıyla yaku eyleseler hanâzîre ursalar hall eyleye. Ütrünc (Ütrüc) Fârisîce turunc dirler. Türkçe ağaç kavunu dirler. Ekşidir, sovukdur, kurudur. Ahlâtı latîf ider. Kat ider. Sevretini ve yüreği sovudur. Ciğerün harâretini sâkin ider ve mi deyi kavî ider. Ve safrâyı kat idüb safrâda olan teşvîşleri giderir. Ve dahi ıssı mizâclü kişilerin kalbini ferah eyler. Ve ıssı hafakânı giderir. Ve yılan sokduğuna fâide ide. Ve kahl idüb göze çekseler yerakanı giderir. Ve göze fâide ider. Kaçan sirkeyle bişürseler yarım üsküresini sülük yudan kişi içse sülükü öldüre çıkara. Ve ısıtmaya fâide ide. Ve mâlihulyâsı ki safrâ göyünmüşden olur, fâide ider. Ve geç hazm ider. Dahi mi deye yaramazdır. Kulunç götürür. Vâcib budur kim yalnız yiyeler. Önünde ve sonunda ta âm yimeyeler. Ammâ balla mürebbâ olmuşu eyüdür. Hazmı tiz olur. Ammâ kuruducudur ve susadıcıdır. Ammâ müferrahdır. Eğer kabuğun göyündürseler yaku eyleseler barasa ursalar fâide ide.

[Nirvana]

Tercüme-i Müfredât-ı İbn Baytar // 23 5-b ağız kokusunu eyü ide. Ağızda tutsalar ve bişürseler suyun içseler kusmağı giderir. Ve kabını sıksalar suyun içseler ef â sokduğuna fâide ide. Ve sokundusuna dahi ursalar fâide ide. Ve dahi eyyâm-ı tâ ûnda kokulamak azîm fâide ider. Ve balgamı ve susamağı def ider. Ve dahi turunç kabuğunu sirkeye koysalar fi l-hâl sirke eyleye. Ve dahi kaçan donla koysalar güve kesmeğinden saklaya. Ve dahi çekirdeğin iki miskâl kabuğu gitmişle ılıcak suyla içseler akreb sokduğu zahmetin gidere emîn ola. Ve eğer tahlîl idüb diş diblerine ursalar muhkem ide. Ve dahi turuncun yaprağını döğseler şişlere ursalar arada bir miskâl yaprağından yiseler ta âmı hazm eyleye mi deyi kızdıra. Ve nefes yoluna balgam dursa gidere. Ve içde olan yelleri dağıda. Ve mi deyi kavî ider. Ve süddeyi açar. Esel Türkçe yemişlü yılguna dirler. Bu bir büyük ağaçdır. Yeşil budakları olur. Kızıla mâil olur. Sovukdur, kurudur. Kaçan kökünü bişürseler şarâbla ya sirkeyle ciğeri ağrıyana içürseler be-gâyet fâide ide. Ve dişler ağrısın gidere. Ve dahi kan tükürmeğe fâide ider. Kaçan içseler içi kabz eyleye. Ve içden giden kanları tuta. Ve dahi yemişini yumuşak döğseler çıbanlara saçsalar artuk etleri gidere. Ve dişler dibine ekseler ırganmasın muhkem ide. Ve eti yenmiş olanı gidere.

[Nirvana]

24 // Tercüme-i Müfredât-ı İbn Baytar 6-a gâyet ıssı suda ıslatsalar suyundan saruluk düşen kişi içse saruluğu gide, benzi be-gâyet hoş ola. Eğer oğlancıklara içürseler kusdura. Ve mi delerini azmış hıltdan arıda. Ve şol sulu uyuz olan kişilere suyun içürseler ve kurusun yumuşak döğseler ol uyuza ekseler be-gâyet fâide ide. Ve dahi arık kişiler bunun yemişini kaynatsalar içseler be-gâyet semriye. Sûret budur ki, yedi gün birbiri ardınca bunun suyundan içseler andan sonra yedi gün dahi sovuducu ve yaş eyleyici kurslar yiseler andan sonra sığır ayranın içse bir nice gün andan sonra kesîreyi yumuşak döğseler beraber şeker katsalar yedi gün her günde iki dirhem yiseler andan sonra simid ekmeğin yiseler be-gâyet semriyeler. Ve benizlerin be-gâyet gökçek eyleye. Ve dahi şol kişi kim mi desinde yaramaz hıltlar olsa kaynatsa suyun içse mi desini arıda. Ve mi deyi kavî eyleye. Ve eski ishâllere fâide ider. Ve kanı kese. Ve hayız kanın dahi kese ki, dâim akar ola. Ve suyunu beraber şekerle kıvâma getürseler içseler her sabâh bir kaşuk ılıcak suyuyla içse dalak ve bağırsaklar zahmetin gidere. Hekîm eydür, bu yemişe şimdiki zamanda palamud yemişi dirler. Eğer döğüb yaku eyleseler madde inen uzuvlara ursalar kavî eyleye. Ol yere madde inmekden men eyleye.