Ekslibris Nedir ?

[☆Tuana]

Ekslibris, kitapseverlerin kitaplarının iç kapağına yapıştırdıkları üzerinde adlarının ve değişik konularda resimlerin yer aldığı küçük boyutlu özgün yapıtlardır. Kitabın kartviziti ya da tapusudur. Kitap sahibini tanıtır, onu yüceltir ve kitabı ödünç alan kişiyi geri getirmesi konusunda uyarır. Ekslibris, yer aldığı kitabın değil kitap sahibinin bir göstergesidir; kitap ile kitap sahibi arasındaki bir bağdır. Sözcük olarak “…’nın kitaplığından” veya “…’nın kütüphanesine ait” anlamına gelir. Örneğin üzerinde “Ekslibris Mürşide İçmeli” yazan bir çalışma, “ Mürşide İçmeli’nin kitaplığından” hatırlatmasını yapar ve onun sahibi olduğu kitapların iç kapağında yer alır.

Latinceden gelen, “Ex-libris” olarak yazılan ve İngilizce karşılığı “Bookplate” olan ekslibris önemli bir iletişim aracıdır. Bir ihtiyaç grafiği olarak doğmasına karşın, estetik kaygılarla yapılan özgün yapıtlardır. Sanatı, insanın elleri arasına, kitapların içine kadar getirir, onun büyüleyici sıcaklığını hissettirir. Uzun bir geçmişe sahip bu sanat dalı, aynı zamanda yapıldığı dönemin kültürel özellikleri günümüze taşır. Sanatçı, tasarımcı, sanatsever ve koleksiyoncu arasında bir köprü görevini yerine getirir.

Önceleri sadece kilisenin ve prenslerin ellerinde bulunan çok değerli el yazması kitaplar, matbaanın icadıyla alt düzeydeki soyluların ve eğitim görmüş burjuva sınıfının da eline geçmeye başlamıştır. Böylece tek sayı olma durumunu kaybeden bu kitapların, hırsızlıktan ve değiştirmelerdeki kaybolmalardan korunması için özel bir mülkiyet işareti gerekliliği doğmuştur. Bu işaretler kitap sahibini simgeleyen çizimler olup, zamanla övünç kaynağı olmaya da başlamıştır. Ekslibrisin doğuşunu bu ilişki içinde görebiliriz. Büyük kitap koleksiyonlarına sahip ortaçağ manastırlarındaki kitaplarda da bu tür semboller kullanılmış, hatta ödünç verilen kitaplara özen gösterilmesi için ricalarda bulunulmuş, kaybolursa verilecek cezalar ve tehditler yazılmıştır. Barselona’daki San Pedro Manastırı Kütüphanesi’ndeki 19. yüzyıldan kalma bir el yazması kitapdaki uyarı: “Kim ki bir kitabı sahibinden çalar; ödünç alır ve geri vermez, kitap elinde yılan olsun. Her yanına inme insin, tüm uzuvları işe yaramaz olsun. Acılar içinde kıvransın. Merhamet dilemek için yalvarır olsun. Acıları yoklukta şarkı söyleyene değin dinmesin. Ölmeyen yılana karşın, kitap kurtları kemirsin bağırsaklarını. Son cezasına giderken, cehennemin alevleri yutsun onu.” (Manguel, 2001, s. 284)

1995’deki bir ekslibris sergisinde Mengü Ertel, ödünç alanlar geri getirsin diye kitaplarına “Bu kitap Mengü Ertel’den çalınmıştır” yazdığını, dolaylı olarak ekslibris yaptığını söylemişti. Bazı kitaplarda “Kitapçıya gidip kendinize bir tane satın alın” veya “Bu kitap benim / Bu yüzden adımı yazıyorum / Eğer sen bu kitabı çalmak istersen / Boğazından asılacağını bilmelisin…”, gibi uyarılara rastlanmaktadır. “Herkes ödünç alabilir, fakat centilmen olan geri getirir”, Onu ödünç aldıysan özgürce kullan / Kötü kullanmaktan kaçın, dikkat et / Oku, fakat kaybetme ve başkasına verme / Sonra onu sahibine geri ver”, “Sahibinin adını görüyorsunuz, bu kitabı çalarsanız utanırsınız”, “Bu kitabı çalmak cennetin kapılarını kapatır / Onu tahrip etmek cehennemin kapılarını açar / Kim bu kitabı izinsiz alırsa / Bütün Japon tanrıları tarafından cezalandırılacaktır” (Keenan, 2003, s. 9) gibi veciz sözler ise bu konudaki diğer ilginç örneklerdir.

1800 yıllarına kadar daha çok soyluların arması olarak kullanılan ekslibrisler, 19. yüzyıl ve özellikle de 20. yüzyıldan sonra tümüyle sanatsal değer taşıyan nesneler olarak ele alınmışlardır. Bu küçük yapıtlar, özgünlükleriyle dün olduğu gibi bugün de ilgi çekmeyi sürdürmektedir.

Ekslibrisin ilk bulunduğu yer olan Almanya’da sözcük, “Bibliothekzeichen” ya da “kitap etiketi” olarak geçmektedir. Almanların kullandığı “Exlibris” ile Fransızların, Belçikalıların ve Hollandalıların kullandığı Latin kökenli “Ex-libris / Ex libris”, bu konuda kullanılan tek sözcüktür. (Latincede Ex ve Libris arasında tire kullanılmamaktadır.)