El- Hayy, her yönüyle tam bir hayata sahip olan demektir. İşitme, görme, güçlü ve irade sahibi olmanın yanında, diğer zati sıfatlara da sahip olan ve eksiksiz bir hayatın bütün manalarını kendinde toplayandır.

Allah, bütün kemal sıfatlara ve kusursuz hayata sahip olan tek varlıktır. O (cc), faaldir, idrak edicidir. Zira asla bir fiili bulunmayan ve idraki olmayan ölü demektir.

Mutlak ve kâmil Hayy odur ki, idrak edilen bütün şeyler, onun idraki altındadır. O Mutlak Hayy’dır. O’nun haricindeki her bir hayyın hayatı, kendi idraki ve fiili miktarıncadır ve sınırlıdır.

Her türlü canlıyı yaşatıp öldüren, tekrar dirilten ve hayat- ölüm çerçevesinde kurduğu bir nizamla tabiatı idare eden bir varlığın, kendisinin ebedi hayatla hayy olması, akıl ve realite açısından benimsenmesi zaruri bir gerçektir.

İbni Cerir Hay ismine ” başlangıcı ve sonu olmayan” manasını vermiştir. Maturudi ise ” ebediyyen ölümlü olmayan” manasından başka, ” hiç bir şeyden gafil bulunmayan, asla yanılmayan ve unutmayan” şeklinde de manalar vermiştir. Hay ismi ve hayat sıfatı, bununla diğer ilahi sıfatların mevcudiyet ve sıhhat kazandığı, temel bir kavram konumundadır.

Hay ismi Kuranı-Kerim’de beş ayetinde Allah’a izafe edilmektedir. Hay Allah (cc)’ın zati isimleri ve subuti sıfatları içinde yer alır. Hay ismi şerifi Ayetel Kürsi diye bilinen Bakara/255. Ayette de geçmektedir. “Allah, kendinden başka ilah bulunmayandır. O, Hayy’dır, Kayyum’dur. ” Yani Allah (cc) diridir, tektir, Samed’dir, kâmil hayat sahibidir. Ölmeyen, devamlı var olandır. Mahlûkatın ihtiyaçlarını gözeterek, onları koruyarak işlerini bir nizam içerisinde yürütendir. O’na ne uyku gelir, ne de uyuklama…”

Semerkandi şöyle yorumluyor: Müşrikler, putlarının Allah Teâla’nın ortağı olduğunu söyleyerek, O’nun katında kendilerine şefaat edeceklerini ifade etmişlerdi. Yüce Allah da onların bu yalanlarını reddederek, vahdaniyetini beyan etmek için bu ayeti celileyi inzal ederek: “ Allah’tan başka mabudu hakiki yoktur. O Hay’dır…” Allahu Teâlâ’nın hayatı kimseden değildir ve hayatının başlangıcı da yoktur. O, kadimdir, hayatı son bulmaz. O’na asla ölüm arız olmaz. Zatıyla kaimdir, asla zeval bulmaz. O’na hiçbir kötülük isabet etmez.

Allah’ın hayatı, bambaşka bir hayat şeklidir. İnsanların hayat sıfatıyla alışageldikleri hususiyetlerin hepsinden uzak olduğu gibi, mutlaktır da.

Bursevi şöyle diyor: “ O, daima diridir…” hayat sahibidir denildiği zaman bunun manası, yok olmak ve ölümlü olmaktan uzak, daim, baki demektir. Yüce Allah, ezeli ve ebedi hayat ile nitelenmiştir.

Kurtubu’de ise şöyle geçiyor: “ Hayy” Allah’a ad olarak verilen güzel isimlerden birisidir. Allah’ın ismi Azamı olduğu söylenir. Denildiğine göre, Meryem oğlu Hz. İsa (as) Allah’ın izniyle ölüleri dirilmek istediğinde: “ Ya Hayy Ya Kayyum “ diye dua edermiş.

Yine denildiğine göre, Asaf Bin Berhiya, Belkıs’ın tahtını Hz. Süleyman’a getirmek istediğinde: “ Ya Hayy Ya Kayyum “ diye dua etmiştir. Er-Razi (ra)’ ye göre: El- Hayy, en üstün derecede aktif ve faal demektir. İhya etmek te hay kelimesinden türetilmiştir. Harap bir arazinin imar edilmesi de ihyaul mevet denildiği bilinen bir husustur. Cenabı Hak : “ Allah’ın rahmetini eserlerine bak! Öldükten sonra yeryüzünü nasıl diriltiyor? “ buyurmuştur. ( Rum/50)

Kendisinden başka ilah olmayan, bir ve tek Allah’ın varlığını kabul eden insan. Allah’ın Hayy vasfında tek olduğuna, Kayyum olarak bütün hayatın O’nunla kaim olduğu gibi, kendisinin her canlıya ve bütün mevcudata hâkim bulunduğuna da inanarak şuurunu bu inançla doldurur. Bu şuura ulaşan insan tabiki yaşayışın ve hayat programını bu temel üzerine inşa eder.

Sufilere göre her şey canlıdır. Eşyanın hayatı, mutlak El-Hayy’ın hayatının, onların üzerindeki bir feyzi olduğuna göre, sabitlikleri halinde canlıdırlar. Şayet onlar canlı olmasalardı, Hakk’ın celaline layık bir kelam ile “ Kün: ol” emrini duyamazlardı. Bu emri işittikleri ve Hakk’ın emrine icabet ettikleri sabit olduğuna göre, onların hayat sahibi oldukları kesinleşmiştir.

El- Hayy’ın hayatı, karşısında duran herkesi aydınlatan güneş için, güneş ışığı gibidir. Bizatihi kim görürse canlanır ve hiçbir şey ondan gizli kalmaz.

Kuran-ı Kerim de: “Bir kimse, ilimden uzak ve cahil iken biz onu ilim nuruyla dirilttiğimizde ona bir nur veririz de o kimse, insanlar arasında bu nur ile dolaşır.” buyuruyor. (Enam/122) Cismi diriltmek, anlaşılacağı üzere yalnız Allah’a mahsustur. Hayat sırrı, ruhlar, akıllar, nefisler, mücerredat, kuvvetler, suretler ve göklerdeki ulvi cisimler ile diğer varlıklarda, yıldızlarda ve gezegenlerde, elementlerde ve bütün bileşik madde ve cisimlerde, yani madenler, bitkiler ve hayvanlar da hep Allah’ın “ Hayy” isim-i şerifinden sereyan eder. Hayat sırrı bütün mevcudata sirayet etmiştir.

Nefsi mutmain esmasi çekmek nasip olur inşallah