Îmâm-ı Gazâlî, Kur’an’ın Zâhirî ve Bâtınî Manâsının En Doğru Şekilde Nasıl Uygulanacağını Şu Misâlle Gösterir:

Hakk Teâlâ Hazretleri Hazreti Mûsâ Aleyhisselâm’a “Ayağındaki Nalınlarını Çıkart. Şüphesiz Sen, Mukaddes Vâdi Tuva’dasın [Tâhâ 20/12.].” Buyurdu. Bu Emir, Kulun Her Âlemine Bakar. Emir, Öncelikle Âyetin Zâhirinden Anlaşıldığı Şekilde, Zâhirî Âlemle İlgilidir. Manâsı “Ayağındaki Nalınlarını Çıkarıp At!” Demektir. Mûsâ Aleyhisselâm, Emirden Önce Bunu Anlamış ve Öyle Yapmıştır. Vahy Almak İçin Tuva Vâdisine Gelince, Ayağındaki Nalınları Çıkarıp, Vâdinin Gerisine Atmış, Vâdiye Yalınayak Girmiştir. Bu Emrin, İnsanın Rûhânî Âlemine Bakan Manâsı ise “Kalbinden Dünyâ ve Âhireti Çıkarıp At!” Demektir. Hazreti Mûsâ Aleyhisselâm, İkinci Olarak Onu da Yapmıştır. İnsanın İçerisinde Bulunduğu Bu İki Âlem Arasındaki Dengeyi ve Münâsebeti Ancak Peygamberler ve Seçkin Velîler Bilir. Buna İbret Denir. İbret, Bir Şeyden Diğerine, Zâhirden Sırrına (İşin Gizli Yönüne) Geçmektir.

Îmâm-ı Gazâlî Hazretleri, İfâdenin Zâhirini ve Bâtınını Doğru Anlama ve Yerince Uygulama Konusunda İnsanların Değişik Durumlarına Şu Hadîs-i Şerifi Örnek Vermiştir; İçerisinde Köpek ve Suret (Harâm Heykel ve Resim) Bulunan Bir Eve Melekler Girmez.

[Buhârî, Bed’ü’l-Halk, 17; Ebû Dâvûd, Libas, 44; Tirmizî, Edeb, 44; Nesâî, Taharet, 167; Mâlik, İsti’zân, 6, 8.]

Âyetler Gibi Hadîslerin de Zâhirî ve Bâtınî Manâsı Vardır. Bu Hadîsin Zâhirî Manâsı “Evinizde Köpek Bulundurmayın!” Demektir. Bâtınî Manâsı ise İlâhî Mârifetlerin ve İlhâmın İneceği Mânevî Merkeziniz, Kalbinizde Gazâb ve Yırtıcılık Gibi Köpek Huyları Bulundurmayın!” Demektir. Bir Kimse “Bu Hadîsin Asıl Manâsı, Zâhirî Manâ Değildir, Bâtınî Manâsıdır.” Diyerek Evinde Köpek Bulundurursa ve Kalbinden de Gazâb ve Zulüm Gibi Hayvânî Huyları Gidermeye Çalışsa, Hadîsi Noksan Anlamış Olur. Bir Diğeri de Önce Hadîsin Zâhiriyle Amel Ederek Evinden Köpeği Çıkarsa ve Sonra “Hadîsin Bir Manâsı da Kalbimden Gazâb, Zulüm Gibi Köpek Huylarını Çıkarmaktır!” Diyerek Onları Giderse, Hadîsin Hem Zâhiri Hem de Bâtını ile Amel Etmiş Olur. İşte Kâmil Olan Budur.

[Örnekler İçin Bkz. Gazâlî, Mişkâtü’l-Envâr, Sayfa: 77-78 (Beyrut 1994). İlk Örnek İçin Bkz. Taşköprülüzâde, Mevsûatü Mustalahi Miftâhi’s-Saâde, Sayfa: 306 (Beyrut 1998). Metin Manâ Olarak Verildi.]