Şeyh

Sözlüklerde “yaşlı kimse, bir toplumun lideri” gibi anlamlara gelen “şeyh”, tasavvuf denilince ilk akla gelen kavramlardan biridir. Bu manada şeyh, tâlipleri Allah’a vâsıl etmeye ehil, şeriat, tarikat ve hakikat ilimlerinde derinleşmiş ve irşad için usulünce icazet almış kişidir.

Kur’an-ı Kerim’e ve Sünnet-i Seniyye’ye tam bir şekilde bağlı olan şeyhin tek derdi Hakk’ın rızasıdır ve kendisine gelen müridleri yani bu yolda iradesini ortaya koymuş kişileri de bu minvalde yetiştirir.

Abdürezzâk Kâşânî hazretleri şeyhi “ruh doktoru” olarak tarif eder. Çünkü ona sâliklerin kalplerine ârız olan ve onları Hakk’a yakınlık nimetinden alıkoyan hastalıkları görebilme imkânı bahşedilmiştir. Ayrıca şeyh, bu hastalık ve sıkıntıları iyileştirecek yol ve yöntemleri de bilir.

“Mürşid-i kâmil” ve “eren” kelimeleri de şeyh ile aynı anlamda kullanılır. Nakşibendiyye tarikatında ise “hâce” ve “ata” kelimeleri de bu manada kullanılmıştır.

Şeyh bir terbiye ve irşad edicidir. Nefsini ıslah etmek, Allah’a yakınlaşmak isteyen sâliklere yol gösteren bir rehberdir. Kendisi “kâmil” olduğu gibi “mükemmil” yani kemâle erdiricidir. Seyyid Ahmed er-Rifâî hazretleri şeyhin özelliklerini şöyle anlatır:

“Şeyh, sana nasihat ettiğinde anlamanı sağlayandır. Sana rehberlik ettiğinde yol gösterendir. Elinden tuttuğunda seni kaldırandır. Seni Kur’an’a ve Sünnet’e bağlayıp bid’atten uzak tutandır. O, zâhiri de bâtını da şeriata uyan kimsedir.”

Nefsin ve şeytanın hile ve yönlendirmelerinden kurtulmak ve ilâhî nazargâh olan kalbi mâsivâdan arındırmak için bir şeyhin rehberliğine başvurmak gerekli görülmüştür. İmam Kuşeyrî hazretleri, “Üstadı olmayan mürid ebediyen iflâh olmaz” der.

Kalpte bulunan dünya sevgisi, kin, haset, nifak, öfke ve benzeri hastalıklardan kurtulup, bunların yerine muhabbet, ihlâs, yakîn, tevazu, sıdk, sükûnet ve benzeri güzel sıfatlarla donanmak için bir mürşidin terbiyesi altına girmek gerekir. Bu da bir eğitim-öğrenim sürecidir. Karışıklıktan sükûnete, çokluktan tekliğe, hamlıktan olgunluğa yolculuktur.

Hâce Ahmed Yesevî hazretleri Divan-ı Hikmet’inde meseleyi şöyle özetler:

“İşbu yola ey kardeş pîrsiz girme
Hakk yâdından bir an gafil olup yürüme
Mâsivâya akıllı isen gönül verme
Lânetli şeytan kendi yoluna salar imiş.”

Bu dörtlükte geçen “pîr” kâmil bir şeyhtir.

İlk yazılanlar da dâhil, tasavvuf kitaplarında bir şeyhte bulunması gereken özellikler anlatılmış; yol kesicilerden ve sahtekârlardan uzak durulması gerektiği özellikle vurgulanmıştır. Bu özelliklere bakıldığında ilk sıralarda şeyhin;

• İtikadının ehl-i sünnet ve’l-cemaate tam uygun olması,
• Hiçbir hususta bozuk ve sapkın görüşe sahip olmaması,
• Şeriatı çok iyi bilmesi,
• Bâtınî hallere vâkıf olması,
• Hallerinde ve sözlerinde güzel örnek olması,
• Her durumda edepli ve daima zikir halinde bulunması sayılabilir.

Ebû Saîd Ebü’l-Hayr hazretleri gerçek şeyhin vasıflarını şöyle sayar:

• Örnek alınabilmesi için örneklik vasfı olan,
• Yol gösterebilmesi için yol tecrübesi bulunan,
• Edep öğretebilmesi için edep sahibi,
• Müridin ihtiyacını karşılayabilmesi için cömert,
• Müridin malına göz dikmemesi için tok gözlü,
• Hal ve davranışla öğüt verebildiği sürece söze başvurmayan,
• Yumuşaklıkla terbiye mümkün iken başka yollara meyletmeyen,
• Emrettiği şeyi önce kendisi yapan,
• Yasakladıklarından önce kendisi sakınan,
• Allah için kabul ettiği müridi halkın sözlerine bakarak bırakmayan kimsedir.

İmam Gazâlî hazretleri bir şeyhte bulunması gereken sıfat ve halleri şöyle sıralar:

“Kâmil mürşid, dünya ve makam sevgisinden yüzünü çevirmiş, silsilesi Resûlullah sallallahu aleyhi veselleme ulaşan basiretli bir şeyhe tâbi olmuştur. Aynı zamanda nefsini az yeme, az uyku ve az konuşma ile olduğu gibi, çokça namaz kılma, sadaka verme ve oruç tutma ile terbiye etmiş olmalıdır.

Bu şeyh, basiretli bir zâta tâbi olmakla sabır, namaz, şükür, tevekkül, iman, kanaat, ruh dinginliği, yumuşaklık, alçak gönüllülük, ilim talebi, doğruluk, utanma, sözünde durma, ağırbaşlılık ve sakinlik gibi özellikleri kendinde huy edinmişse... İşte bu şeyh, kendisine uyulmayı hak eden, Peygamber’in nurlarından bir nurdur.”

Şeyh Abdülaziz Debbağ hazretleri bir şeyhte olması gereken özellikleri şöyle sıralar:

“İnsanlara karşı kalbinin temiz olması yani iyi zan beslemesi, bir şey istenildiğinde veren cömert biri olması, kendisine kötülük yapanı bile sevmesi, müridlerin hatalarına müsamahalı olması, nefsinin yönlendirmelerinden sıyrılmış olması, basiret sahibi olup aldanmaması…” Bu özelliklere bakıldığı zaman şeyhlerin her halleri ile topluma örnek olan, insanların kalbinden dünya sevgisini çıkarıp Allah’a yönlendiren, nefret ettiren değil sevdiren özelliklere sahip oldukları görülür.

İbn Acîbe el-Hasenî hazretleri; “Eğer bilmiyorsanız, zikir ehline sorun.” (Nahl 43) ayeti kerimesinin tefsirinde şeyhlerin gerekliliğini şöyle açıklar:

“Kendilerine soru sorulacak zikir ehli, ârif-i billâh (Yüce Allah’ı tanıyan) zatlardır. Tevhidin sırları ve düşüncelerin durumu gibi kalbimizin bir işi bize karışık geldiğinde onlara müracaat ederiz. Onlar manevi zevk ve keşif ehli kimselerdir. Kendilerine soru soran kimseye manevi himmet ve hal ile cevap verirler. Hatta soru soran kimse onlara özlem ve hasretle gelmişse, ârifler onun karışık meselesini kökünden söküp atarlar. Aynı şekilde dünya işlerinde de yapmak veya terk etmek istediğin bir işinde sıkıntın varsa ârif zatlara müracaat etmek uygundur. Çünkü onlar Allah’ın nuruyla bakarlar. Cenâb-ı Hak onlara, sadece ilâhî kadere uygun olan hakkı konuşturur.”